مرند منطقه ای نیمه کوهستانی است و مساحت آن حدود ۳۸۴۴ کیلومتر مربع می باشد . بیش از دو سوم اراضی آن را نا همواریها و یک سوم آن را سطح مسطحو جلگه ای تشکیل می دهد . مرتفع ترین قسمت آن واقع در دهستان رودقان با ارتفاع ۱۵۰۰۰ متر و پست ترین نقطه آن ۷۰۰ متر در شهر جلفا واقع است .
آب و هوای مرند معتدل می باشد و جمعیت شهرستان مرند بالغ بر ۲۴۲ هزار نفر است . شهر مرند یکی از شهرهای استان آذربایجان شرقی و مرکز شهرستان مرند است . این شهر با ۱۱۴۱۶۵ نفر جمعیت در سال ۱۳۸۵ سومین شهر پرجمعیت و بزرگ استان است که از این میان ۵۷۱۵۱ نفر مرد و ۵۷۰۱۴ نفر زن می باشند که در قالب ۲۹۷۵۵ خانوار ساکن این شهر می باشند . و بقیه در روستاها ساکن می باشند . شهر مرند با وسعت بیس از ۲۰ در ۶۵ کیلومترمربع از سمت شمال به جلفا ، از سمت شرق به ارسباران ، از سمت جنوب به تبریز و شبستر و از سمت مغرب با استان آذربایجان غربی همسایه است .
وجه تسمیه شهرستان مرند
در روایات باستانی ارامنه آمده است که حضرت نوح (ع) در مرند مدفون شده است و کلمه مرند از یک فعل ارمنی به معنای تدفین اشتقاق یافته است . ولی ارامنه امروزی عقیده دارند مه حضرت نوح (ع) در نخجوان فرود آمده و در این شهر نیز مدفون شده و قبر همسرش هم در مرند است . طبق نوشته های تورات ، مادر حضرت نوح (ع) در مسجد بازار مرند مدفون است . مورخان قدیم نوشته اند که مرند پایتخت (واسپورگان) در دوره ساسانی بوده و بقایای آتشکده ای در تپه خاکستری مرند می تواند دلیل آن باشد . ( سفر نامه ویلیامز جاکسون )
روایتی نیز وجود دارد که مرند از نام دختر ترسایی به نام ماریانا گرفته شده است . در توارخ قدیم مرند به نامهای مورندا ، مانداگارانا ، مادوند و مروند معروف بوده است . نشانه هایی از تمدن ساسانی و مادها در این منطقه وجود دارد که از طرف بسیاری از مورخان تایید شده است . بطلمیوس جغرافیدان معروف یونان از این منطقه به نام مانداگارانا نام برده و آن را یکی از آبادترین شهرها در تاریخ می خواند .
تاریخچه شهرستان مرند
بر اساس اسناد اورارتویی سابقه شهر نشینی در مرند تا اواسط هزاره سوم قبل از میلاد می رسد ، در تپه های باستانی هادیشهر ظروف سفالی و ابزارهایی از هزاره پنجم قبل از میلاد پیدا شده است . هم چنین در تپه خاکستری ( قلعه مرند ) نیز آثاری از هزاره چهارم قبل از میلاد به دست آمده است .
ولادیمیر مینورسکی با استفاده از نظر باستان شناسان ، این قلعه خاکی فرو ریخته را از سلسله قلعه های خاکی اورارتویی می داند . به نظر کارشناسان شهر مرند در روزگار پادشاهی مادها از رونق بسیاری برخوردار بوده و مرکز حکومت اقوامی مهم در دوره ( کلده ) و ( آشور ) بوده است.
شهر مرند پس از اسلام
فتح آذربایجان به دست اعراب در سالهای ۱۸ تا ۲۲ هجری قمری به وقوع پیوسته اما مورخین اسلامی از مرند برای نخستین بار در سال ۱۶۰ هجری نام برده اند بنا به نوشته های بلاذری مرند در هنگام فتح آذربایجان قریه کوچکی بود که (ابوالبیعت حلبس ) به آبادانی آنجا همت گماشت و پس از او پسرش محمد در سال ۲۰۰ هجری حاکم مرند شد و برای توسعه شهر کوشش بسیاری کرد . او فردی فرهنگ دوست ، دلیر و شجاع بود و بنا به نوشته طبری او شعرهایی به زبان فارسی آذری داشته که در آذربایجان معروف بوده است .
در روزگار قیام بابک خرم دین به سال ۲۰۱ هجری، شهر مرند سال‌ها یکی از مناطق تحت نفوذ وی بوده‌است. چند حکمران مهم و محلی در این زمان بر مرند حکومت می‌رانده‌اند که از جملهٔ آن‌ها «سالاریان»، «روادیان» و «شدادیان» را می‌توان نام برد. در اواخر قرن چهارم هجری، در کتاب‌های «حدودالعالم» و «صوره‌الارض»، از مرند به عنوان شهری آباد یاد شده‌است و ابوعبدالله مقدسی نیز مرند را شهری مستحکم نامیده و حمدالله مستوفی در نزههالقلوب نوشته‌است: «مرند شهر بزرگی است که دور بارویش ۸۰۰ گام است و باغ‌های پرمیوه دارد. بالاخره شاردن، سیاح فرانسوی می‌نویسد: «مرند شهر خوبی است و دارای ۲۵۰۰ باب خانه و باغچه می‌باشد و بوستان‌هایش بیشتر از عمارت و آبادی است». هم‌چنین بسیاری از مورخین اسلامی از جمله ابن حوقل بغدادی، یاقوت حموی، حمدالله مستوفی قزوینی، ابراهیم اصطخری، الفداء قزوینی، ناصر خسرو قبادیانی، ابن واضح یعقوبی، یحیی بلاذری و ابن خرداذیه، همگی در کتب خود از مرند یاد کرده و آن را توصیف کرده‌اند.
در سال ۶۰۲ هجری قمری، مرند در یک یورش سهمگین توسط گرجیان به ویرانی کشیده شد و در سال ۶۲۲، «سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه» در مرند استقرار یافت. در دوره ایلخانان بر رونق و آبادی مرند افزوده شد. به طوری که بنای کاروانسرای آیراندیبی و قلعهٔ هلاکو در شمال مرند نیز از بناهای اواخر دورهٔ ایلخانی، یعنی زمان ابوسعید بهادرخان به سال ۷۳۱ است که کتیبهٔ محراب مسجد جامع مرند نیز شاهد این مدعاست.
مرند در زمان حکومت امرای محلی قراقویونلوها، محل پیکارهای مختلفی واقع گردید. در سال ۸۰۷ هجری، مرند به دست سپاهیان «میرزا ابوبکر گورکان» غارت گردید. قرایوسف در سال ۸۰۹، پس از جنگ با ابوبکر در مرند، زمستان را اتراق کرد. در سال ۸۳۷، شهر مرند پس از نبردی طولانی بین آق قویونلوها و تیموریان به دست آق قویونلوها فتح گردید. جهانشاه میرزا قرایوسف، هنگام جنگ با برادر خود -اسکندر میرزا- در مرند اقامت گزید. در دورهصفویه ، هنگام جنگ بین شاه طهماسب با عثمانیان، مرند مرکز فرماندهی سپاه ایران بود. در سال ۱۰۱۱ هجری، شاه عباس صفوی حکومت مرند را به «جمشید سلطان دمبلی» سپرد. در سال ۱۰۱۴ تا ۱۰۱۶ در هنگام جنگ بین صفویه و عثمانیان، شاه عباس مدتی در مرند مستقر شد. در بین سالهای ۱۰۴۵ و ۱۱۳۵ هجری، شهر مرند در جنگ‌های بین ایران و عثمانی مورد تعرض و قتل و غارت قرار گرفت. در زمان ضعف دولت صفویه و حکومت نادر شاه افشار، شهر مرند به دست حکام خاندان دنبلی اداره می‌شد. در دوره زندیه، کریم خان زند در سال۱۲۰۵ هجری توانست آذربایجان، از جمله مرند را از دست حکام محلی درآورد. در دورهٔ
قاجاریه نیز حسین خان دنبلی حاکم مرند و خوی از فتحعلی شاه قاجار پذیرائی کرد. در زمان عقد معاهده ترکمنچای به سال ۱۲۴۳، نمایندهٔ عباس میرزا با «پاسکویچ»، فرمانده روسی در مرند ملاقات کرد. در دورهٔمشروطیت، سردار ملی سال‌ها در مرند با «میرزا حسین خان یکانی» و «رضاقلی سرتیپ یکانی»
فرزند «زال خان» روابط نزدیک داشته‌است. از دیگر مجاهدین آزادی خواه دورهٔ مشروطیت در مرند از اشخاص زیر می‌توان نام برد: «میرزا عیسی حکیم‌زاده»، «اسماعیل یکانی»، «نورالله یکانی»، «حبیب‌الله شاملوی مرندی»، «حاج ابراهیم ذوالفقارزاده»، محمدولی صراف»، «حاج حسین صراف»، میرزا محمود»، برادران «میرزا صابر مرندی» معروف به مکافات، صاحب روزنامهٔ مکافات به سال ۱۳۲۷ هجری در خوی، «حاج جلال مرندی»، «محسن خان»، «مصطفی خان اسفندیاری»،«حاج ملاعباس واعظ قره‌آغاجی»، «حاج علی‌اکبر صدیقی»، «میرزا کریم‌زاده» و «میرزا نصیر رئیس‌السادات» و پسرش «میرزا احمد رئیس‌السادات» .
اهالی شهر مرند، همانند ساکنان سایر نواحی استان آذربایجان شرقی، به زبان ترکی آذربایجانی و با لهجهٔ محلی خود سخن می‌گویند.
شغل اکثر مردم این شهر، کشاورزی است. کشاورزی در این منطقه ترکیبی از باغداری و کشت گندم ، جو است. از محصولات مهم این شهر می‌توان به گیلاس ، زردآلو ، گلابی و سیب اشاره کرد.
شهر مرند نسبت به شهرهای دیگر استان، بیشتر جنبهٔ تجارتی دارد. به‌طوری‌که بیشترین پاساژها و مراکز خرید پس از مرکز استان در این شهر قرار دارد. افزودنی است که بزرگترین بازار مدرن شمال غرب کشور در این شهر در حال ساخت می‌باشد.
جمعیت شهر مرند در سال ۱۳۸۵ خورشیدی، بالغ بر ۱۱۴٬۱۶۵ نفر بوده‌است که از این میان ۵۷٬۱۵۱ نفر مرد و ۵۷٬۰۱۴ نفر زن بوده‌اند که در قالب ۲۹٬۷۵۵ خانوار، ساکن این شهر بوده‌اند.
شهر مرند همانند سایر شهرهای منطقه آذربایجان، یکی از کانون‌های مهم قالی بافی در سطح کشور محسوب می‌شود. در شهر مرند و نیز در تمام شهرها و روستاهای حومهٔ آن، کارگاه‌های بزرگ و کوچک بافت قالی ، قالیچه ، گلیم ، و خورجین دایر است. این صنعت به استناد منابع تاریخی، قرن‌هاست که در این منطقه رواج داشته و همواره یکی از منابع عمدهٔ درآمد مردم محسوب می‌شده‌است. قالی‌ها و قالیچه‌های نفیس بافت مرند و روستاهای حومه‌اش، نه تنها در بازارهای فرش داخل کشور، بلکه در خارج از کشور نیز شهرت بسیار دارد و از نظر صادرات نیز اهمیت بسزایی دارد. صنعت قالی‌بافی در شهر مرند به
صورت کارگاهی و در روستاها به صورت تک‌بافی، یکی از مشاغل فراگیر مردم به شمار می‌رود و محصولات آن‌ها در طرح‌ها و نقش‌های متنوع و بافت‌های گوناگون به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می‌شود.
از دیگر صنایع دستی شهر مرند، بافت انواع سبدها برای حمل نان و میوه از ساقهٔ گندم است که به نوبهٔ خود از شهرت زیادی برخوردار است.
فانوسکابافی
روستای هوجقان، یکی از مناطقی است که سالهای سال، مردم آنجا در بافتن فتیله‌های چراغ، مهارت کامل داشته و تولیدات خود را به سراسر کشور عرضه می‌کردند. با گسترش نیروی برق و روشنایی الکتریسیته و رکورد فروش فتیله، مردم صنعت‌گر این روستا به بافتن « فانوسقه » یا کمربندهای نظامی و نوار کفش پرداختند و در حال حاضر، یکی از مراکز مهم تولید این محصول می‌باشد. البته در سالیان گذشته رفته رفته این صنعت رونق خود را از دست داده است. تا ده سال پیش که به این روستا وارد می شدی صدای دستگاههای فتیله بافی از هر خانه ای به گوش می رسید اما امروز دیگر این صدا همچون گذشته شنیده نمی شود.
سفال‌گری و سرامیک‌سازی
محصولات سرامیک ، در چند کارگاه شهر زنوز تولید می‌شود. استادکاران سرامیک زنوز، از نوعی خاک مرغوب (کائولن یا خاک چینی) استفاده می‌کنند و به نقاط دیگر جهت فروش، صادر می‌نمایند. علاوه بر کارگاه‌های سرامیک‌سازی، کارگاه‌های سفال‌گری نیز در بعضی از مناطق شهر مرند و روستاهای اطراف وجود دارند.
کارخانه ها:
در سالهای اخیر با توجه به پیشرفت‌هایی که شهر مرند داشته‌است، کارخانجات مختلفی در اطراف این شهر احداث شده‌اند که از این میان، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
موسسه ی تححقیقات واکسن و سرم سازی رازی شعبه شمالغرب کشور
کاشی تبریزکف
خاک‌چینی آناکنسر
آبمیوه تکدانه
پارس پروفیل
رب سانیا
پلاستوفوم فخر مرند
ترشی کام مرند
پیام شیمی ثمین شیر
آبمیوه تکدانه
سرامیک سازی
شرکت سامرند
کارخانه آذرت مرند
کارخانجات آجر و سفال
مرند و جنگ هشت ساله (دفاع مقدس):
در طول هشت سال جنگ تحمیلی عراق به همراهی غرب بر علیه ایران غیور مردان شهرستان مرند همچون نقاط دیگر کشور به پاسداری از شرف و دین خود پرداختند. آمار بالای شهدا و ایثارگران این منطقه دلیل این مدعاست. بیش از ۷۰۰ شهید از مرند تقدیم انقلاب شده است. روستای دولت آباد این شهرستان با جمعیتی حدود ۴۰۰۰ نفر دارای حدود ۳۰۰ رزمنده دوران جنگ و ۱۳ شهید می باشد که از این لحاظ در کل استان بی نظیر است.
شهرهای اقماری
شهرهایی چون کشکسرای، یامچی و بناب جدید از شهرهای اقماری مرند هستند و طبق گفته های مسئولین در سال ۱۳۹۰ روستاهای دولت آباد و دیزج حسین بیگ و یالقوز آغاج نیز در تقسیمات کشوری تبدیل به شهر می شوند.
